Tia X: Tổng quan về vai trò, sự ra đời và ứng dụng

Bài viết được tham vấn chuyên môn cùng Thạc sĩ, Bác sĩ Trịnh Văn Đông - Bác sĩ Chẩn đoán hình ảnh - Khoa Chẩn đoán hình ảnh - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Hạ Long.

X-quang là một phương pháp xét nghiệm nhanh, không đau, ghi lại các hình ảnh của các cấu trúc bên trong cơ thể - đặc biệt là xương. Các chùm tia X đi qua cơ thể, và chúng được hấp thụ với số lượng khác nhau tùy thuộc vào mật độ của vật liệu mà chúng đi qua. Các cơ quan dày đặc, như xương và kim loại, hiện lên màu trắng trên tia X. Không khí trong phổi hiện lên như có màu đen. Chất béo và cơ bắp xuất hiện dưới dạng màu xám.

Đối với một số loại xét nghiệm tia X, sử dụng chất liệu tương phản - chẳng hạn như iốt hoặc bari - được đưa vào cơ thể giúp cung cấp chi tiết hơn về hình ảnh thu được.

• Tia X là một dạng bức xạ điện từ có thể xuyên qua các vật thể rắn, bao gồm cả cơ thể. Tia X xuyên qua các vật thể khác nhau ít nhiều tùy theo mật độ của chúng. Trong y học, tia X được sử dụng để ghi lại hình ảnh của xương và các cấu trúc khác trong cơ thể.
• Tia X được phát hiện lần đầu tiên bởi Wilhelm Conrad Roentgen, một giáo sư vật lý người Đức. Roentgen cũng nghiên cứu tia X và khả năng xuyên qua các mô của con người để tạo ra hình ảnh của xương và kim loại có thể nhìn thấy trên phim.
• Để có được hình ảnh X quang của một bộ phận cơ thể, bệnh nhân được định vị sao cho phần cơ thể được chụp X-quang nằm giữa nguồn phát tia X và máy dò tia X. Khi các tia X đi qua cơ thể, hình ảnh xuất hiện dưới các sắc thái đen và trắng, tùy thuộc vào loại mô mà tia X đi qua.
• Ví dụ, canxi trong xương của bạn làm cho chúng trở nên dày đặc hơn, vì vậy chúng hấp thụ nhiều bức xạ hơn và xuất hiện màu trắng trên tia X. Do đó, khi xương bị gãy, đường gãy sẽ xuất hiện dưới dạng một vùng tối bên trong vùng xương sáng hơn trên phim X quang.
• Các mô ít đậm đặc hơn như cơ hoặc mỡ hấp thụ ít hơn và các cấu trúc này xuất hiện dưới dạng màu xám trên phim X-quang. Không khí hấp thụ rất ít tia X, vì vậy phổi và bất kỳ khoang nào chứa đầy không khí đều xuất hiện màu đen trên phim X quang. Nếu viêm phổi hoặc khối u có trong phổi, chúng dày đặc hơn các khu vực chứa đầy không khí của phổi và chúng sẽ xuất hiện dưới dạng các đốm trắng hơn trên phim X-quang.

Tia X được sử dụng trong công nghệ X-quang để kiểm tra nhiều bộ phận của cơ thể, bao gồm:

• Gãy xương và nhiễm trùng: phần lớn các trường hợp bị gãy xương và nhiễm trùng ở xương và răng hiển thị rõ ràng trên tia X.
• Viêm khớp: X-quang khớp có thể tiết lộ bằng chứng cho thấy tình trạng viêm khớp. X-quang được thực hiện trong nhiều năm có thể giúp bác sĩ xác định xem tình trạng viêm khớp của bạn có tồi tệ hơn không.
• Sâu răng: Các nha sĩ sử dụng tia X để kiểm tra sâu răng trong răng của bạn.
• Loãng xương: Các loại xét nghiệm X-quang đặc biệt có thể đo mật độ xương của bạn.
• Ung thư xương: X-quang có thể phát hiện các khối u xương.

• Nhiễm trùng phổi hoặc các tình trạng khác liên quan đến phổi: Bằng chứng về viêm phổi, lao hoặc ung thư phổi có thể hiển thị trên X-quang ngực.
• Ung thư vú: Chụp nhũ ảnh là một loại xét nghiệm X-quang đặc biệt được sử dụng để kiểm tra mô vú.
• Suy tim sung huyết: Dấu hiệu suy tim sung huyết này xuất hiện rõ ràng trên tia X.
• Mạch máu bị chặn: Tiêm một chất tương phản có chứa iốt có thể giúp làm nổi bật các phần của hệ thống tuần hoàn giúp chúng được quan sát rõ hơn trên tia X.

• Vấn đề về đường tiêu hóa: Barium, một chất tương phản được bổ sung trong đồ uống hoặc thuốc xổ, có thể giúp phát hiện các vấn đề trong hệ thống tiêu hóa của bạn.
• Vật phẩm bị nuốt: Nếu con bạn đã nuốt một thứ gì đó như chìa khóa hoặc đồng xu, tia X có thể hiển thị vị trí của vật thể đó.

Một số người lo lắng rằng tia X không an toàn vì phơi nhiễm phóng xạ có thể gây đột biến tế bào và dẫn đến ung thư. Lượng bức xạ bạn tiếp xúc trong khi chụp X-quang phụ thuộc vào mô hoặc cơ quan được kiểm tra. Độ nhạy cảm với bức xạ phụ thuộc vào độ tuổi của bạn, với trẻ em nhạy cảm hơn người lớn.

Tuy nhiên, nhìn chung, phơi nhiễm phóng xạ từ tia X là thấp và lợi ích từ các xét nghiệm này vượt xa rủi ro.

Tuy nhiên, nếu bạn đang mang thai hoặc nghi ngờ rằng bạn có thể mang thai, hãy nói với bác sĩ trước khi chụp X-quang. Mặc dù nguy cơ của hầu hết các tia X gây ra đối với thai nhi được chẩn đoán tương đối nhỏ, tuy nhiên bác sĩ có thể xem xét một xét nghiệm hình ảnh khác, chẳng hạn như siêu âm.

Đối với một số người, việc tiêm chất cản quang có thể gây ra tác dụng phụ như:

• Cảm giác đỏ bừng
• Cảm thấy có vị kim loại
• Buồn nôn
• Ngứa

Hiếm khi xảy ra các phản ứng nghiêm trọng, chẳng hạn như:

• Huyết áp thấp
• Sốc phản vệ
• Tim ngừng đập

Nguy cơ mắc tác dụng phụ của tia X trong khi bạn mang thai là cực kỳ nhỏ, nhưng điều quan trọng là bạn cần luôn chú ý bảo vệ thai nhi đang phát triển khỏi bị tổn hại. Bạn phải luôn luôn nói với chuyên gia chăm sóc sức khỏe của bạn nếu bạn đang nghi ngờ bản thân đang mang thai nếu được chỉ định thực hiện kiểm tra X-quang.

Kiểm tra X-quang các khu vực của cơ thể bao gồm cánh tay, chân, ngực, đầu hoặc răng không để lộ cơ quan sinh sản hoặc thai nhi với chùm tia X trực tiếp. X-quang bụng, dạ dày, thận, lưng dưới hoặc xương chậu có khả năng khiến thai nhi tiếp xúc với tia X-quang trực tiếp.

Tùy thuộc vào tình trạng sức khỏe và khu vực cần chụp X-quang, bác sĩ có thể hủy hoặc hoãn kiểm tra X-quang nếu bạn đang mang thai. Việc kiểm tra tia X cũng có thể được sửa đổi để giảm bức xạ.

Việc thực hiện X-quang khi cho con bú được coi là an toàn. Bức xạ không ảnh hưởng đến sữa hoặc em bé, và cho con bú an toàn sau khi chụp X-quang thường xuyên. Chụp quang tuyến vú có thể khó quan sát hơn ở người mẹ đang cho con bú, nhưng phụ nữ đang cho con bú có thể tiếp tục thực hiện xét nghiệm khi cần thực hiện chụp X-quang tuyến vú.

Trong trường hợp tia X được sử dụng với môi trường tương phản, việc cho con bú an toàn miễn là không có đồng vị phóng xạ được sử dụng trong độ tương phản. Nếu có đồng vị phóng xạ được sử dụng, bác sĩ có thể khuyên bạn nên ngừng cho con bú trong một thời gian ngắn. Bạn nên tham khảo bác sĩ về chất tương phản được sử dụng và cho họ biết rằng nếu bạn đang cho con bú.

Bức xạ có một số rủi ro để xem xét, nhưng điều quan trọng cần nhớ là tia X có thể giúp phát hiện bệnh hoặc chấn thương ở giai đoạn đầu để bệnh có thể được điều trị một cách hiệu quả. Đôi khi thực hiện xét nghiệm X-quang có thể cứu sống người bệnh.

Nguy cơ từ tia X đến từ bức xạ mà chúng tạo ra, có thể gây hại cho các mô sống. Rủi ro này tương đối nhỏ, nhưng nó tăng lên khi tiếp xúc tích lũy. Đó là, bạn càng tiếp xúc với bức xạ càng nhiều, nguy cơ bị tổn hại từ bức xạ càng cao.

Nguy cơ tiến triển ung thư cao hơn sau khi người bệnh tiếp xúc với tia X. Có Tia X cũng đã được cho là có mối liên hệ với đục thủy tinh thể ở mắt và bỏng da, nhưng chỉ ở mức độ phóng xạ cực cao.

Những yếu tố nguy cơ gây tổn hại cho người bệnh khi nhận tia X bao gồm:

• Số lượng bài kiểm tra X-quang cao hơn
• Nhận tia X ở độ tuổi trẻ hơn
• Là nữ (phụ nữ có nguy cơ cao hơn nam giới một chút vì ung thư liên quan đến bức xạ)

Một số biện pháp bạn có thể làm để giảm rủi ro bức xạ từ tia X:

• Theo dõi lịch sử X-quang của bạn và đảm bảo rằng các bác sĩ biết về điều này
• Hỏi chuyên gia chăm sóc sức khỏe nếu có các xét nghiệm thay thế cho các bài kiểm tra X-quang
• Nếu bạn đang mang thai hoặc nghi ngờ mang thai, hãy nói với kỹ thuật viên X-quang hoặc bác sĩ X quang.

Nhiều phương pháp chẩn đoán bệnh có sử dụng tia X, chẳng hạn như: ‘

• Chụp nhũ ảnh là một loại X- quang được sử dụng để phát hiện ung thư vú.
• Chụp cắt lớp vi tính (CT) quét kết hợp tia X với xử lý máy tính để tạo ra hình ảnh chi tiết (quét) các mặt cắt ngang của cơ thể được kết hợp để tạo thành hình ảnh X - quang ba chiều.
• Nội soi huỳnh quang sử dụng tia X và màn hình huỳnh quang để nghiên cứu các cấu trúc chuyển động hoặc thời gian thực trong cơ thể, chẳng hạn như xem tim đập. Nó cũng có thể được sử dụng kết hợp với các chất tương phản nuốt hoặc tiêm để xem các quá trình tiêu hóa hoặc lưu lượng máu. Tạo hình mạch máu tim sử dụng phương pháp huỳnh quang với chất tương phản để dẫn một ống thông có ren bên trong nhằm giúp mở các động mạch bị tắc. Nội soi huỳnh quang cũng được sử dụng để đặt chính xác các dụng cụ ở một số vị trí trong cơ thể, chẳng hạn như trong khi tiêm ngoài màng cứng hoặc hút dịch khớp.
• Các ứng dụng khác cho tia X và các loại phóng xạ khác bao gồm điều trị ung thư. Bức xạ năng lượng cao với liều lượng cao hơn nhiều so với những gì được sử dụng khi chụp X - quang có thể được sử dụng để giúp tiêu diệt các tế bào ung thư và khối u bằng cách làm hỏng DNA của chúng.

Bạn không cần chuẩn bị cho quá trình chụp X-quang chẩn đoán thông thường. Bạn có thể được yêu cầu cởi bỏ quần áo và mặc áo choàng bệnh viện, hoặc ít nhất là cởi bỏ quần áo trên phần cơ thể cần được chụp X-quang.

Ngoài ra, bạn cần loại bỏ bất kỳ vật kim loại nào trên người như kính mắt, trang sức hoặc đồng hồ bởi chúng có thể gây nhiễu, làm ảnh hưởng tới hình ảnh thu được. Nếu bạn đang chụp X-quang có chất cản quang như bari hoặc iot, bạn có thể được tiêm thuốc với tác nhân trước khi chụp X-quang.

Nếu bạn đang thực hiện chụp X-quang đường tiêu hóa, bác sĩ thường khuyên bạn không nên ăn hoặc uống bất cứ thứ gì trong 8 giờ hoặc hơn trước khi làm thủ thuật để dạ dày của bạn trống rỗng. Bác sĩ sẽ cho bạn biết nếu bạn cần làm điều này.

Bài viết tham khảo nguồn: mayoclinic.org, medicinenet.com