Nhiễm toan là tình trạng gì?

Bài viết được tham vấn chuyên môn cùng Thạc sĩ, Bác sĩ Đỗ Xuân Chiến - Trưởng khoa Khám bệnh & Nội khoa - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Hạ Long.

Mất cân bằng kiềm toan là một trong những nỗi lo của nhiều bệnh nhân. Có 2 loại rối loạn toan kiềm: Hô hấp và chuyển hóa. Các bệnh lý hô hấp ảnh hưởng đến độ pH máu do làm biến đổi áp lực PCO2, còn bệnh lý chuyển hóa làm thay đổi pH máu do làm biến loạn nồng độ HCO3-. Việc nắm rõ về nguyên nhân, triệu chứng nhiễm toan sẽ giúp bệnh nhân theo dõi tình trạng bệnh tốt hơn.

Nhiễm toan (hay còn gọi là nhiễm độc axit) là tình trạng nồng độ axit trong các dịch cơ thể vượt mức bình thường, xảy ra khi thận và phổi không thể giữ cân bằng pH của cơ thể. Có hai hình thức nhiễm toan là:

• Nhiễm toan chuyển hoá.
• Nhiễm toan hô hấp.

Toan chuyển hóa bắt đầu ở thận thay vì ở phổi, bắt nguồn từ việc gia tăng sản xuất các axit chuyển hóa hoặc rối loạn trong khả năng bài tiết axit qua thận. Toan chuyển hóa trong suy thận xảy ra khi thận không thể loại bỏ đủ axit hoặc thải quá nhiều bazơ.

Có 3 dạng chính của toan chuyển hóa, bao gồm:

• Nhiễm toan ceton là tình trạng mất bù cấp tính nặng của bệnh đái tháo đường, thường xảy ra ở những người mắc bệnh đái tháo đường kiểm soát kém. Nếu cơ thể bệnh nhân thiếu insulin, ceton sẽ tích tụ trong cơ thể và làm toan máu. Nhiễm toan ceton xảy ra với tỉ lệ mới mắc khoảng 4.6-8/1000 bệnh nhân mỗi năm.
• Nhiễm toan tăng clo huyết là do mất natri bicarbonate. Bazơ này giúp giữ máu trung hòa. Cả tiêu chảy và nôn ói đều có thể gây ra chứng nhiễm toan này.
• Nhiễm toan lactic xảy ra khi có quá nhiều axit lactic trong cơ thể. Có nhiều nguyên nhân gây ra tích tụ axit lactic bao gồm sử dụng rượu lâu ngày, suy tim, ung thư, động kinh, suy gan, thiếu oxy kéo dài và lượng đường trong máu thấp, tập thể dục cường độ kéo dài...

Tình trạng nhiễm toan hô hấp xảy ra khi CO2 tích tụ quá nhiều trong cơ thể. Thông thường, phổi sẽ loại bỏ khí CO2 trong khi thở. Tuy nhiên, đôi khi cơ thể chúng ta không thể thải đủ lượng CO2 do:

• Các bệnh trạng hô hấp mãn tính như hen suyễn, viêm phổi, phù phổi, hội chứng tắc nghẽn hay hội chứng hẹp.
• Chấn thương vùng ngực, yếu cơ ngực, cấu trúc ngực bị biến dạng.
• Béo phì.
• Lạm dụng thuốc an thần.
• Lạm dụng rượu.
• Có các vấn đề với hệ thần kinh: Ức chế trung khu hô hấp trung ương (ngộ độc barbituric, hôn mê) hoặc liệt hô hấp ngoại vi (sốt bại liệt, hội chứng Guilain Barré). Những trường hợp này ức chế trung tâm hô hấp ở hành não làm ứ đọng CO2, gây tăng áp lực riêng phần của CO2 trong máu.
• Do giảm thông khí phế nang.
• Do tăng CO2 trong khi hít vào (do ô nhiễm khí quyển hay vôi soda bị bão hòa khi gây mê thể kín hay hỏng van thở ra).

Cả nhiễm toan hô hấp và chuyển hóa đều có nhiều triệu chứng. Tuy nhiên, các triệu chứng của nhiễm toan lại khác nhau tùy theo nguyên nhân gây ra bệnh.

Khi nhiễm toan chuyển hóa, hệ thần kinh trung ương bị ức chế gây ra các triệu chứng bao gồm đờ đẫn, mệt mỏi, đau đầu, buồn ngủ, chán ăn, vàng da, loạn nhịp tim, rối loạn định vị. Thở nhanh và sâu là cơ chế bù trừ qua hô hấp để làm giảm lượng acid trong máu. Ngoài ra nếu nhiễm toan ceton, hơi thở bệnh nhân có thể còn có mùi trái cây – dấu hiệu của nhiễm toan do đái tháo đường.

Một số triệu chứng thường gặp của nhiễm toan hô hấp bao gồm: lú lẫn, dễ mệt mỏi hoặc buồn ngủ, khó thở, đau đầu. Đây thường là biểu hiện của việc thiếu oxy máu và triệu chứng các bệnh chính, nhưng tăng CO2 đơn thuần cũng gây hôn mê, tăng áp lực nội sọ và tăng tính kích thích tim mạch do tăng tiết catécholamine (gây nhịp tim nhanh, giãn mạch, loạn nhịp thất).

Trong nhiễm toan hô hấp, tăng áp lực riêng phần CO2 trong máu gây khó thở, tăng mạch, tăng huyết áp. Da bệnh nhân có thể ấm và đỏ do giãn mạch vì tăng nồng độ CO2.

Nhiễm toan rất thường gặp và có thể xảy ra đối với mọi lứa tuổi. Bạn có thể kiểm soát bệnh này bằng cách giảm thiểu các yếu tố nguy cơ.

Một số yếu tố làm tăng nguy cơ mắc bệnh nhiễm toan là:

• Chế độ ăn nhiều chất béo có lượng carbohydrate thấp.
• Suy thận.
• Béo phì.
• Mất nước.
• Ngộ độc aspirin hoặc methanol.
• Đái tháo đường.

Để điều trị toan hô hấp thì phải loại bỏ nguyên nhân gây bệnh (thuốc phiện, thuốc giãn cơ), cải thiện thông khí phế nang, cung cấp oxy và thở máy nếu cần. Việc quyết định đặt nội khí quản khẩn cấp cho bệnh nhân dựa vào lâm sàng, không được chờ kết quả khí máu. Thời gian chờ đợi kết quả khí máu trong khi bệnh nhân khó thở, ngạt, có triệu chứng tăng công hô hấp (thí dụ, dùng cơ hô hấp phụ, thở giật cơ hoành, co kéo cơ liên sườn) chỉ làm nặng thêm tình trạng bệnh.

Đối với nhiễm toan chuyển hóa, bác sĩ sẽ có các phương pháp điều trị riêng đối với từng dạng bệnh khác nhau. Những người bị nhiễm toan do tăng clo huyết có thể được cho uống natri bicarbonate. Nhiễm toan chuyển hoá trong suy thận có thể được điều trị với natri citrate. Còn nếu nhiễm toan ceton do đái tháo đường thì sẽ được truyền lỏng và insulin để cân bằng độ pH. Điều trị nhiễm toan lactic có thể bao gồm các chất bổ sung bicarbonate, dịch tĩnh mạch, oxy hoặc kháng sinh, tùy thuộc vào nguyên nhân.

Các bác sĩ cần biết nguyên nhân gây ra nhiễm toan để xác định cách điều trị bệnh. Tuy nhiên, một số phương pháp điều trị có thể được sử dụng cho bất kỳ loại nhiễm toan nào, ví dụ như dùng natri bicarbonate (baking soda) để làm tăng pH máu. Bệnh nhân có thể dùng thuốc bằng đường uống hoặc nhỏ giọt đường tĩnh mạch.

Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec là một trong những bệnh viện không những đảm bảo chất lượng chuyên môn với đội ngũ y bác sĩ giàu kinh nghiệm, hệ thống trang thiết bị công nghệ hiện đại mà còn nổi bật với dịch vụ khám, tư vấn và chữa bệnh toàn diện, chuyên nghiệp; không gian khám chữa bệnh văn minh, lịch sự, an toàn và tiệt trùng tối đa.