Một số điều cần tránh đối với người bệnh hen (suyễn)

Bài viết bởi Bác sĩ Trần Thị Diễm Trang - Bác sĩ Nội hô hấp - Khoa Khám bệnh & Nội khoa - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Central Park

Hen suyễn là một bệnh khá thường gặp ở nhiều độ tuổi khác nhau, mặc dù khó có thể điều trị khỏi hoàn toàn nhưng người bệnh có thể kiểm soát được bệnh tốt và sinh hoạt, làm việc học tập được bình thường. Tuy nhiên cần lưu ý và tránh một số vấn đề để bệnh không trở nặng.

Cần chú ý, người bệnh tránh dùng các loại thuốc làm nặng thêm tình trạng bệnh hen bao gồm: Nhóm ức chế bêta (propranolol, metoprolol, atenolol, bisoprolol, carvedilol...), thường dùng trong điều trị tăng huyết áp, rối loạn nhịp tim nhanh, cường giáp. Nhóm thuốc asirine, kháng viêm không corticoide (piroxicam, meloxicam, ibuprofen, diclofenac...), thường dùng trong giảm đau, chống viêm, hạ sốt. Nhóm thuốc long đàm (bisolvon, N-acetyl cysteine, ambroxol, aprazinon...), thường dùng khi ho đàm, khò khè. Nhóm thuốc giảm ho, an thần, gây ngủ...

Các loại thuốc trị hen không phải dạng hít: Triamcinolone dạng tiêm bắp (K-cort, kenacort...) 2-3 tháng tiêm 1 lần, gây nhiều tác dụng phụ rất nặng, không còn dùng từ năm 1988, hiện chỉ có dạng corticoide hít là có hiệu quả nhất.

Việc hít hoặc xịt thuốc vào miệng được nhiều người bệnh cho là đơn giản. Thực ra, có rất nhiều sai lầm ở thao tác này bởi dược sỹ thường chỉ hướng dẫn rất qua loa cách sử dụng, chưa kể là bệnh nhân còn được nhiều người khác (không được đào tạo) hướng dẫn. Tuy các ống hít đều kèm theo bảng hướng dẫn của nhà sản xuất nhưng do chủ quan nên ít người bệnh đọc kỹ và thực hiện, nhiều khi có đọc nhưng cũng chưa hiểu hết, hậu quả là thao tác sai, không lắc thuốc trước, không thở ra hết, không đồng bộ giữa tay bóp ống hít và miệng hít vào, hít không đủ sâu, không có thời gian nít thở 10 giây sau hít vào hết...

Thuốc điều trị hen chỉ có tác dụng khi được đưa sâu vào tận các phế quản nhỏ. Người bệnh chỉ đạt được điều này với điều kiện phải cố hít vào thật sâu và sau đó phải nín thở tiếp 10 giây. Nếu hít rồi mà phát hiện ở miệng, mũi có khói bay ra thì rõ ràng người bệnh hít vào không hiệu quả.

Sự ra đời của thuốc corticoide đã góp phần tích cực trong điều trị bệnh hen và các bệnh dị ứng, tự miễn khác... Khi người bệnh hen được điều trị corticoide họ cảm thấy như dùng thần dược, các triệu chứng thuyên giảm rất nhanh chóng. Tuy nhiên, corticoide là một trong những nhóm thuốc gây nhiều tác dụng phụ như rối loạn chuyển hóa, hội chứng Cushing, rậm lông, rối loạn kinh nguyệt, chậm phát triển, teo cơ, ban đỏ, xuất huyết, mụn trứng cá, nấm miệng, loét dạ dày tá tràng, rối loạn tâm thần, loãng xương, đục thủy tinh thể, tăng huyết áp...

Phải thừa nhận corticoide đã mang lại một kết quả điều trị khá tích cực cho các bệnh nhân bệnh tự miễn, dị ứng và đặc biệt là bệnh hen. Tuy nhiên việc lạm dụng lâu ngày nhóm thuốc này dễ gây các hậu quả xấu. Vì thế, cách tốt nhất để phòng tránh những hậu quả xấu do corticoide là người bệnh phải được các thầy thuốc chuyên khoa khám và điều trị tại các cơ sở y tế tin cậy.

Để kiểm soát hen hiện nay, cần sử dụng thuốc corticoide dạng hít đơn thuần như becotide, budesonide, fluticasone hoặc phối hợp với thuốc giãn phế quản tác dụng dài như seretide, symbicort cho hiệu quả rất tốt. Các dạng uống như prednisone, prednisolone... hay tiêm tĩnh mạch như solumedrol, hydrocortisone... chỉ được dùng khi có chỉ định của thầy thuốc chuyên khoa khi bệnh hen trở nặng hoặc khó kiểm soát và chỉ dùng trong một đợt ngắn 10-14 ngày trong bệnh viện. Người bệnh không được tự ý dùng và lạm dụng các chế phẩm khác của corticoide.

Do nguyên nhân bệnh hen rất phức tạp, cơ chế gây bệnh không rõ rệt, cho nên hiện nay vẫn chưa có phương pháp chữa trị tận gốc. Mục tiêu điều trị là kiểm soát bệnh, giảm thiểu số lần lên cơn hen cấp và giúp nâng cao chất lượng cuộc sống. Có 2 nhận thức sai lầm khi cho rằng bệnh hen không cần điều trị cũng có thể tự khỏi cần phải làm rõ.

Đó là, rất nhiều người trong gia đình người bệnh quan sát thấy trẻ em mắc bệnh hen đến thời kỳ dậy thì sẽ tự nhiên khỏi, chữa hay không cũng không quan trọng. Nhận thức sai lầm này khiến không ít người bệnh hen đánh mất đi cơ hội có lợi để điều trị. Trên thực tế, tỷ lệ trẻ em bệnh hen phát triển đến thời kỳ thanh thiếu niên vẫn còn cao (từ 5-10% đến 60-70%). Thời kỳ đầu phát bệnh hen ở trẻ em, phụ huynh nên tuân thủ theo các chỉ định của thầy thuốc để có thể khống chế phát triển bệnh hen. Làm như thế sẽ giúp trẻ đỡ phải chịu nổi đau của bệnh tật và có thể tác động đến bệnh ở thời kỳ thanh thiếu niên bệnh hen sẽ tự nhiên khỏi.

Thứ hai, do bệnh hen không thể chữa tận gốc nên việc điều trị hay không cũng đều giống như nhau cả. Trên thực tế có điều trị hay không là 2 việc hoàn toàn khác nhau, với những người bệnh hen điều trị đúng hướng dẫn thì họ có thể sinh hoạt, công tác, giảng dạy, sản xuất, đến trường...như người khỏe mạnh bình thường. Còn những người bệnh không tuân trị và bị cơn hen tái phát nhiều lần sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống của họ, dần dần họ sẽ bị trầm cảm, bị các biến chứng của bệnh hen diễn tiến nặng, mạn tính và suy hô hấp, tâm phế mạn, đôi khi gây tử vong vì các cơn hen cấp nặng.

Có rất nhiều thắc mắc xoay quanh vấn đề, người bị hen nên kiêng gì? Các thực phẩm nên cẩn thận khi dùng được cho là yếu tố khởi kích hen bao gồm sữa bò, lòng đỏ trứng, thịt dê, nhiều dầu mỡ, gà trống, thịt vịt, thịt ngỗng, thịt mèo, thịt chó, thịt rắn, ốc, cua, tôm, sò, nghêu, rong biển, măng khô, vải khô, nhãn, dừa, khoai lang, bí đỏ, khoai tây, tỏi, hạt tiêu, ớt, súp lơ, hẹ, dầu chuối, sôcôla, phẩm màu, cà phê, kem, côca, bánh kem, đồ uống lạnh, thuốc lá, rượu bia, trà đậm...Tuy nhiên các loại thực phẩm này còn tùy thuộc và khác biệt rất nhiều ở từng người bệnh khác nhau.

Thực ra, việc tập luyện luôn có lợi cho sức khỏe, ngay cả đối với người bệnh hen. Người bệnh hen có thể tập các môn thể thao nhẹ nhàng như đi bộ, đạp xe, khí công, thể dục nhịp điệu, bơi lội...Tuy nhiên, trước đó cần chú ý khởi động, làm nóng và uống đủ nước. Tránh những môn cần gắng sức nhiều và tập trong mùa lạnh, có nhiều nấm mốc, phấn hoa. Người bệnh hen nên đến thầy thuốc tư vấn để chọn một môn và xác định cường độ tập luyện thích hợp với tình trạng sức khỏe của mình. Trong quá trình chơi cũng phải tuân thủ chế độ điều trị theo hướng dẫn, khi cần thiết hít 2-4 nhát thuốc cắt cơn trước khi tập 30 phút, trong quá trình tập nếu xuất triệu chứng hen, nên ngừng ngay, dùng thuốc cắt cơn và đi khám thầy thuốc.

Do tính chất mạn tính của bệnh hen nên có rất nhiều người bệnh không thể duy trì việc điều trị của mình theo kế hoạch. Điều này có ảnh hưởng rất lớn đến hiệu quả điều trị hen. Những nguyên nhân làm bệnh nhân không thể tuân thủ điều trị theo kế hoạch đó là:

Do bệnh hen lên cơn nhiều lần khiến bệnh nhân mệt mỏi. Họ hy vọng dùng một loại thuốc nào đó hay phương pháp điều trị là có thể chữa tận gốc bệnh hen, giải quyết rốt ráo nổi khổ bệnh tật. Vì vậy, người bệnh thường đi khắp nơi nhằm tìm ra phương thuốc hiệu nghiệm, khám rất nhiều thầy thuốc, đi rất nhiều phòng khám, bệnh viện, dùng rất nhiều loại thuốc kể cả dùng thuốc đông dược, châm cứu, hít lá cà độc dược, ăn nhiều con thú chèn hen, càng đước, cua đinh, rắn mối, thằn lằn... Họ thử nhiều phương pháp, bất chấp phương pháp đó có chính xác, được công nhận có hiệu quả hay không, thậm chí gây nguy hại cho mình. Thường thì một loại thuốc người bệnh chỉ dùng vài lần, vài ngày, sau đó thấy không hiệu quả thì chuyển dùng loại khác, nên quá trình điều trị bị ngắt quãng và không liên tục. Thực tế, nếu người bệnh các thầy thuốc được giáo dục cẩn thận, giải thích cụ thể, chỉ cần người bệnh tuân theo những hướng dẫn, kiên trì điều trị theo kế hoạch trong thời gian dài, tuy không thể chữa tận gốc do tính chất đa yếu tố của bệnh, nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát tốt được bệnh hen.

Chỉ chú ý chữa khỏi cơn hen mà không nghĩ đến hiệu quả lâu dài. Khi cơn hen đã được khống chế thì không nghĩ mình phải tiếp tục điều trị để phòng ngừa cơn hen tái phát trở lại và duy trì tình trạng ổn định bệnh. Ngay cả khi thấy trong cơ thể có “vẻ bình thường” và trong thời kỳ hồi phục bệnh thì tình trạng viêm của đường thở vẫn còn và khi người bệnh tiếp xúc với các yếu tố khởi kích và dị nguyên có thể tái phát cơn cấp vào bất cứ lúc nào. Thực tế, việc điều trị bệnh hen là dựa trên phòng ngừa là chính. Nếu làm tốt khâu phòng ngừa thì sẽ hạn chế những cơn hen cấp tái phát.

Có nhiều người bệnh cho rằng sử dụng thuốc điều trị hen thường xuyên sẽ bị kháng thuốc, vì vậy cho dù triệu chứng của bản thân như thế nào, họ đều “quý thuốc và để dành”, không dám dùng nhiều. Trong các thuốc điều trị hen, chỉ có thuốc kích thích thụ thể bêta 2 hiệu quả nhanh là gây ra hiện tượng giảm nhạy cảm (nhưng không phải là kháng thuốc) trong quá trình sử dụng, cho dù dùng trong thời gian ngắn, hiệu quả sau đó sẽ giảm đi. Chỉ cần người bệnh ngưng dùng thuốc trong thời gian ngắn hoặc sử dụng phối hợp thêm với thuốc corticoide, tính nhạy cảm của người bệnh đối với thuốc kích thích thụ thể bêta 2 sẽ được hồi phục. Các thuốc corticoide, đặc biệt là corticoide dạng hít không gây hiện tượng giảm nhạy cảm, hiệu quả cũng không kém đi.

Đa số người bệnh hen đều lo lắng và sợ sử dụng các loại thuốc dạng hormone hay nội tiết như corticoide. Rất nhiều người bệnh vẫn còn lo lắng, dù tình trạng bệnh hen rất nặng nhưng vẫn kiêng quyết không dùng thuốc corticoide vì sợ bị tác dụng phụ.

Có hai điểm cần lưu ý như sau: hiện nay, thuốc corticoide là thuốc kháng viêm mạnh nhất. Ngoại trừ hen từng cơn (bậc 1), còn các bậc hen khác đều có chỉ định phải sử dụng thuốc corticoide dạng hít theo đúng hướng dẫn, trong những trường hợp hen trở nặng, còn phải uống thêm 1 đợt ngắn hay tiêm tĩnh mạch corticoide. Nếu không sử dụng corticoide, chỉ hít thuốc kích thích thụ thể bêta 2 để làm giảm triệu chứng thì hiện tượng viêm vẫn tồn tại dai dẵng, bệnh hen sẽ tiếp tục phát triển và tăng bậc, gây tổn hại cả thể xác lẫn tinh thần người bệnh. Những tổn hại này còn lớn hơn nhiều so với những tác dụng phụ của chính corticoide.

Hiện nay trên thị trường có loại ống hít hai trong một (có cả thuốc kháng viêm và thuốc giãn phế quản tác dụng dài). Loại này có hiệu quả tốt, giúp người bệnh dùng đều đặn cả 2 loại thuốc phòng ngừa cần thiết.

Trong quá trình sử dụng thuốc nhóm kích thích thụ thể bêta 2, có một số người bệnh nhận thấy thuốc đặc biệt hữu dụng và “thần dược” cho mình. Cứ mỗi lần lên cơn hen cấp tính, chỉ cần dùng 2-4 lần hít là có thể hạ cơn ngay lập tức. Do đó, người bệnh rất tin tưởng thuốc nhóm kích thích thụ thể bêta 2 này, rất ít khi chịu sử dụng các thuốc khác, nhất là thuốc phòng ngừa nhóm corticoide dạng hít.

Thực ra cách suy nghĩ này rất nguy hiểm, thuốc cắt cơn nhóm kích thích thụ thể bêta 2 có hiệu quả nhanh, tác dụng rất tốt trong các trường hợp cấp cứu. Tuy nhiên thuốc này lại không có tác dụng ức chế viêm của đường thở, nguyên nhân căn bản gây ra bệnh hen. Nếu chỉ sử dụng độc nhất một loại thuốc cắt cơn, tuy có thể đẩy lui được các triệu chứng hen, nhưng cơn hen vẫn sau đó có thể tái phát trở lại, số lần lên cơn sẽ ngày càng nhiều hơn, lượng thuốc sử dụng cũng tăng lên, tình trạng bệnh càng nặng nề hơn, cuối cùng có thể gây tử vong do không khống chế được tình trạng tắc nghẽn đường thở và thiếu ôxy. Vì vậy khi sử dụng thuốc nhóm kích thích thụ thể bêta 2, đặc biệt thuốc cắt cơn tác dụng nhanh, cần phải kết hợp sử dụng thuốc kháng viêm theo đúng quy tắc, nhất là thuốc corticoide dạng hít để có thể kiểm soát bệnh hen một cách triệt để.

Hen là một bệnh lý viêm mạn tính của đường hô hấp. Nguyên nhân chủ yếu gây ra hen là do người bệnh hít phải những dị nguyên như mạt nhà, phấn hoa, lông thú... Có một số ít người bệnh, đặc biệt là người bệnh hen do nguyên nhân nội tại, trước khi lên cơn hen, có triệu chứng nhiễm trùng đường hô hấp trên biểu hiện sốt, ho đàm mủ, bạch cầu trong máu tăng cao, sau đó xuất hiện khó thở, thở nhanh. Vì cơn hen do viêm nhiễm gây ra cần phải tích cực điều trị tình trạng nhiễm trùng thì bệnh mới chuyển biến tốt. Nhưng có một số người bệnh, thậm chí ngay cả thầy thuốc, không chịu tìm hiểu kỹ, cứ mỗi lần lên cơn hen thường hay dùng thuốc kháng sinh. Điều này không chỉ làm lãng phí thuốc, mà còn gây nên hiện tượng vi khuẩn kháng thuốc, không có lợi cho người bệnh.

Còn một vấn đề cần phải chú ý nữa là, có rất nhiều người bệnh xét nghiệm máu theo định kỳ, thường thấy số lượng bạch cầu tăng cao. Lúc này, nên kiểm tra kỹ xem người bệnh có hiện tượng nhiễm trùng như sốt cao, ho đàm mủ, nghe phổi có ran bất thường, đi khám tai mũi họng, chụp X-quang có viêm xoang, viêm phổi hay không. Ngay cả khi sử dụng corticoide, thì số lượng bạch cầu cũng tăng cao, nếu không có chứng cớ nhiễm trùng thì không cần sử dụng thuốc kháng sinh.

Trên đây là thông tin quan trọng những điều cần biết về bệnh hen phế quản, việc bạn tuân thủ đúng trong vấn đề phòng tránh và điều trị sẽ giúp tình trạng bệnh được cải thiện 1 cách đáng kể.