Covid-19 liên quan đến tổn thương gan và bệnh cảnh lâm sàng trong bức tranh toàn cầu

Bài viết được viết bởi Thạc sĩ, Bác sĩ Mai Viễn Phương - Bác sĩ nội soi tiêu hóa - Khoa Khám bệnh & Nội khoa - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Central Park.

Người ta đã ghi nhận rằng, bệnh nhân covid-19 có các triệu chứng tiêu hóa cho thấy tỷ lệ tổn thương gan cao hơn so với những bệnh nhân không có các triệu chứng về đường tiêu hóa.

Coronavirus thuộc họ Coronaviridae, phân họ Orthocoronavirinae, bộ Nidovirales. Trên khắp thế giới, coronavirus là nguyên nhân gây ra các bệnh về đường ruột, thần kinh và gan ở người, động vật và động vật có vú khác. Trên cơ sở của bộ gen và phân tích phát sinh loài, Coronavirus phân họ có bốn chi tên là Alphacoronavirus, Betacoronavirus, Gammacoronavirus và Deltacoronavirus.

Coronavirus đã gây ra hội chứng suy hô hấp cấp tính nghiêm trọng (SARS-CoV) vào năm 2003 và coronavirus hội chứng hô hấp Trung Đông (MERS-CoV) vào năm 2012. Coronavirus mới 2019 (covid-19) thuộc giống Betacoronavirus. Nó là một loại virus có vỏ bọc với bộ gen RNA chuỗi đơn, cảm nhận dương. Covid-19 đã ảnh hưởng đến hơn 65,8 triệu người với 1,5 triệu ca tử vong trên toàn cầu.

Vào đầu tháng 12 năm 2019, trường hợp viêm phổi đầu tiên được ghi nhận không rõ nguồn gốc ở thành phố Vũ Hán, Trung Quốc đã được xác nhận bằng phân tích trình tự thông lượng cao, một loại Betacoronavirus mới hiện được đặt tên là SARS-CoV-2. Sự bùng phát đột ngột trên toàn thế giới của loại virus này đã được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) tuyên bố là tình trạng khẩn cấp về sức khỏe và đại dịch liên quốc gia. Trong các vụ dịch SARS-CoV và MERS-CoV trước đây, dơi được coi là vật chủ tự nhiên và là ổ chứa tiềm năng. Các nghiên cứu khác nhau đã chứng minh dơi là ổ chứa SARS-CoV-2, tuy nhiên, các loài tê tê cũng được coi là ổ chứa SARS-CoV-2 tự nhiên.

Các triệu chứng của bệnh do covid-19 thay đổi từ các triệu chứng hô hấp nhẹ đến hội chứng suy hô hấp cấp cùng với suy đa cơ quan và tử vong, chủ yếu ở bệnh nhân cao tuổi có một số bệnh đi kèm. WHO đã đưa ra các hướng dẫn quản lý hỗ trợ kịp thời, hiệu quả và an toàn cho bệnh nhân covid-19, trong đó cho thấy các hội chứng lâm sàng liên quan đến SARS-CoV-2 bao gồm bệnh không biến chứng, viêm phổi từ nhẹ đến nặng, hội chứng suy hô hấp cấp tính, nhiễm trùng huyết và nhiễm trùng huyết sốc. Tuy nhiên, các triệu chứng tiêu hóa và một số dấu hiệu ngoài phổi như tổn thương gan cũng có liên quan đến covid-19.

Nồng độ alanin transaminase (ALT), aspartate transaminase (AST) bị rối loạn và tăng bilirubin đã được thấy ở 14% -53% bệnh nhân covid-19. Một nghiên cứu gần đây trên 1100 bệnh nhân báo cáo rằng, 18% bệnh nhân bị nặng và 56% bị covid-19 nặng có nồng độ AST huyết thanh tăng cao. Nồng độ ALT tăng được quan sát thấy ở 20% bệnh nhân không nặng và 28% bị nhiễm covid-19 nặng. Hơn nữa, người ta đã ghi nhận rằng, bệnh nhân covid-19 có các triệu chứng tiêu hóa cho thấy tỷ lệ tổn thương gan cao so với những bệnh nhân không có các triệu chứng về đường tiêu hóa. Tương ứng, tỷ lệ mắc bệnh gan mãn tính (CLD) cao ở những bệnh nhân có các triệu chứng đường tiêu hóa của covid-19.

Tỷ lệ mắc bệnh do coronavirus 2019 bệnh nhân có biểu hiện thay đổi của các dấu hiệu tổn thương gan:

(Chú thích: ALP: Phosphatase kiềm; ALT: Alanine aminotransferase; AST: Aspartate aminotransferase; COVID-19: Bệnh do coronavirus 2019; GGT: Gamma-glutamyl transferase; GI: Tiêu hóa; ICU: Đơn vị chăm sóc đặc biệt. LDH: Lactate dehydrogenase; TBiL: Bilirubin toàn phần).

Ung thư gan là nguyên nhân gây tử vong do ung thư phổ biến thứ tư trên toàn thế giới (loại phổ biến nhất là ung thư biểu mô tế bào gan - HCC). Bệnh nhân HCC có CLD tiềm ẩn, bao gồm tổn thương gan do rượu, bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD) và nhiễm vi-rút viêm gan B hoặc C mãn tính. Người ta đã báo cáo rằng, bệnh nhân ung thư có nguy cơ nhiễm covid-19 cao. Một nghiên cứu tại ba bệnh viện ở Vũ Hán đã báo cáo 1276 trường hợp được xác nhận nhiễm covid-19, trong đó 28 bệnh nhân mắc các loại ung thư khác nhau và hai trong số họ bị HCC.

NAFLD, còn được gọi là bệnh gan nhiễm mỡ liên quan đến chuyển hóa (MAFLD), rất phổ biến trên toàn cầu. Một nghiên cứu báo cáo rằng bệnh nhân NAFLD đã tăng mức ALT sau khi nhiễm covid-19. Một nghiên cứu từ Trung Quốc cho thấy bệnh nhân NAFLD tăng nguy cơ mắc covid-19 so với bệnh nhân không mắc bệnh này. Tuy nhiên, cần có nhiều nghiên cứu hơn để hiểu cơ chế tổn thương gan do NAFLD và covid-19 gây ra. Người ta đã quan sát thấy rằng việc sử dụng thuốc ức chế miễn dịch ở bệnh nhân sau ghép gan khiến họ dễ bị nhiễm SARS-CoV-2 hơn. Ngoài ra, việc sử dụng các loại thuốc này đã được phát hiện để tăng cường cơn bão cytokine trong covid-19.

Tổn thương gan liên quan đến covid-199 được biểu hiện bằng sự xâm nhập của SARS-CoV-2 vào gan, có thể tiến triển trong quá trình điều trị covid-19 ở những bệnh nhân có hoặc không mắc bệnh gan từ trước. Tổn thương gan liên quan đến SARS-CoV-2 có thể xảy ra do nhiều yếu tố, bao gồm tác động tế bào trực tiếp của virus lên tế bào đường mật/tế bào gan, tổn thương qua trung gian miễn dịch, thiếu oxy, nhiễm trùng huyết và thuốc (ví dụ: acetaminophen, ritonavir/ lopinavir, interferon, các loại thảo mộc Trung Quốc và các chất kháng khuẩn) được sử dụng trong điều trị covid-19. Tuy nhiên, không có bằng chứng nào cho thấy bệnh nhân bị viêm gan mãn tính có nguy cơ mắc covid-19, trừ khi có các bệnh đi kèm khác (bệnh tim mạch, tiểu đường và cao huyết áp).

Thụ thể men chuyển 2 (ACE2) có liên quan đến sự xâm nhập của SARS-CoV-2 và được biểu hiện nhiều (khoảng 80%) trong các tế bào phế nang của phổi, ruột và thận. Sự biểu hiện của thụ thể ACE2 cũng đã được quan sát thấy trong tế bào cơ tim, tế bào ống lượn gần nephron, tế bào ruột hấp thụ của hồi tràng và ruột kết, tế bào niệu quản bàng quang và biểu mô niêm mạc miệng - mũi - vòm họng. Người ta đã báo cáo rằng, các thụ thể bề mặt tế bào ACE2 được biểu hiện nhiều trong tế bào đường mật và gan, điều này cho thấy khả năng sinh sản của SARS-CoV-2 trong gan.

Mức độ bất thường của các dấu hiệu tổn thương gan như AST và ALT hoặc xét nghiệm chức năng gan bất thường (LFTs) ở bệnh nhân covid-19 gây thêm gánh nặng bệnh tật cho các bác sĩ lâm sàng cũng như các nhà khoa học về phác đồ điều trị và xác định mối liên quan của covid-19 với các bệnh gan liên quan. Dữ liệu ghi nhận tình trạng suy giảm chức năng gan ở bệnh nhân covid-19 cho thấy mức độ khác nhau của các dấu hiệu tổn thương gan trên toàn cầu.

Trong bối cảnh này, dữ liệu sơ bộ được báo cáo bởi Cai và cộng sự từ Thâm Quyến, Trung Quốc từ ngày 11 tháng 1 đến ngày 21 tháng 2 năm 2020 và theo dõi đến ngày 7 tháng 3 năm 2020. Dữ liệu trong báo cáo từ một bệnh viện địa phương cho thấy, 318 trong số 417 bệnh nhân covid-19 (76,3%) có giá trị LFT bất thường và 90 trong số 417 (21,5%) bị tổn thương gan khi nhập viện.

Tỷ lệ tổn thương gan ở Châu Á được Vespa và cộng sự đánh giá thêm trong một nhóm thuần tập gồm 292 bệnh nhân covid-19 cho đến ngày 30 tháng 3 năm 2020. So với Cai và cộng sự, một mô hình tổn thương gan ứ mật với mức độ tăng của men phosphatase kiềm (ALP)> 150 U/L đã được quan sát thấy ở 9,6% dân số được chọn. Một nghiên cứu khác về tổn thương gan do ứ mật được thực hiện từ ngày 20 đến ngày 31 tháng 1 năm 2020 tại Trung tâm Lâm sàng Y tế Công cộng Thượng Hải đã báo cáo các chức năng gan bất thường khi mức ALT và AST, gamma-glutamyl transferase (GGT), ALP, bilirubin toàn phần tăng lên. Do đó, các báo cáo tài liệu mô tả dữ liệu liên quan đến các dấu hiệu dự đoán covid-19 và tổn thương gan liên quan, nhưng nguyên nhân cơ bản của tổn thương gan liên quan đến kết quả xấu hơn vẫn còn khó nắm bắt.

Hình này chỉ trình bày dữ liệu được công bố trên các tạp chí được bình duyệt. ALP: Phosphatase kiềm; ALT: Alanine aminotransferase; AST: Aspartate aminotransferase; GGT: Gamma-glutamyl transferase; LDH: Lactate dehydrogenase.

Tài liệu tham khảo:
Ahmad A, Ishtiaq SM, Khan JA, Aslam R, Ali S, Arshad MI. COVID-19 and comorbidities of hepatic diseases in a global perspective. World J Gastroenterol 2021; 27(13): 1296-1310 [PMID: 33833483 DOI: 10.3748/wjg.v27.i13.1296]